Her Ramazan ayında gerek sosyal medyada gerekse televizyonlarda oruçla ilgili görüşler serdedilir. Özellikle günümüzde mücadele ettiğimiz COVID-19 pandemisi sebebiyle önemi birkaç kat daha arttı. Bu bağlamda; Oruç, bağışıklığı zayıflatarak çeşitli hastalıklara yakalanmamıza sebep olur mu? Özellikle evde kalınıp sinirlerinin gerildiğini söyleyenler için ekstra bir “öfke” kaynağı mı? Yoksa evde kalıp hareketsiz yaşamdan dolayı kilo almaya müsait olduğumuz bu dönemde bir diyet programı mı?
Öncelikle oruç, Allah’ın (cc) emri olduğu için yapılan ve sonuçta O’nun (cc) rızası beklenen bir ibadettir. Hiçbir ibadetin yan faydaları bu rızanın önüne geçmemelidir. Bu önemli uyarımızı yaptıktan sonra, yazımızda orucun dini boyutundan ziyade sağlık yönünü ele almaya çalışacağız.
Her canlı gibi, insanın da hayatını devam ettirebilmesi için, Cenab-ı Hak insanı besinlere muhtaç etmiştir. İnsan, kendine verilen mekanizmalarla bu besinlerden enerji ve ön madde ihtiyacını karşılamaktadır. Bu mekanizmalarla vücuda alınan besinler önce glukoz, amino asit ve yağ asitleri gibi küçük birimlere ayrılır. Ve daha sonra da bu küçük moleküllerden, kişinin kendi DNA’sına ve dokusuna uygun kompleks yağ, protein ve karbohidrat molekülleri yapılır. Bu yıkım ve yapım reaksiyonlarının tümüne metabolizma denir.
Normalde insanlar yaklaşık 5-6 saatte bir yemek yemekte ve yemeklere ilaveten içilen içeceklerle metabolizmalarını normal düzeyde tutmaktadır. Fakat 15-18 saatlik aç kalınan oruçta ise çoğu zaman devrede olmayan mekanizmalar devreye girmeye başlar. Bu da başta kan şekeri ve kan basıncı değerleri olmak üzere vücudun tüm sistemlerinde birtakım değişikliklere yol açar.
Metabolizma Üzerine Etkileri
Yüzlerce çalışmanın taranmasıyla oluşturulan bir metaanaliz çalışmasında özellikle aşırı kilolu kişilerde oruç tutma ile kilo ve yağ kütlesinde azalmaların olduğu[1], yine normal kiloya sahip insanlarda da benzer şekilde kilo ve vücut kitle indeksinin Ramazan sırasında öncesine göre önemli ölçüde azaldığı sonucuna varılmıştır.[2] Ayrıca protein kaybı ile ilişkili katabolizma dediğimiz kötü süreç ise oruç sırasında tetiklenmemişti. Ancak bu etkilerin geçici olduğu ve oruç tutulduktan sonra yaklaşık bir ay içinde eski yeme alışkanlığına dönüldüğünde verilen kiloların hızla geri kazanıldığı saptanmıştır.[3]
Sağlıklı yetişkinlerde damarların tıkanmasında rolü olduğu ve halk arasında kötü kolesterol olarak bilinen LDL-C’nin önemli ölçüde azaldığı[4], iyi kolesterol olan HDL’nin de arttığı dikkat çekmektedir.[5]
Yine oruç tutulması ile plazma adiponektin artışı (ki adiponektin düşüklüğü kalp-damar hastalıklar için risk faktörüdür) ve TNF-alfa azalması (bu da iltihabi yanıta yol açan zararlı bir madde) ile damar tıkanıklığının ve obezite, diyabet (şeker hastalığı) gibi sorunların azaldığı saptanmıştır.[6]
Benzer şekilde oruç tutmanın IGF-1, IL-2 (iltihabi yanıta yol açan zararlı maddeler) ve kandaki yağ düzeylerini düşürdüğü, bu sayede iltihaplanmayı azalttığı ve sağlığa yararlı olduğu sonucuna varılmıştır.[7]
Kalp-Damar Hastalıkları Üzerine Etkisi
Yine bir metaanaliz çalışmasında oruç tutmak, kalp krizi gibi akut kardiyovasküler hastalık ve inme insidansında kötü yönde herhangi bir değişiklik ile ilişkili olmadığı sonucuna varılmıştır. Yılın diğer zamanlarına kıyasla, Ramazan ayında kalp yetmezliği, kalp krizi ve inme gibi kritik kardiyak durumlar nedeniyle tanı ve/veya hastaneye yatış vakalarında anlamlı bir fark ortaya çıkmamıştır.[8] Ancak bazı çalışmalarda yukarıda da bahsedildiği üzere vücut yağ parametreleri (HDL artışı, LDL azalışı), kilo ve vücut kitle indeksindeki azalmalar kalp-damar hastalıkları üzerinde faydalı yönde etkilere sahip olduğu bildirilmektedir.[9] Özellikle de yüksek tansiyonlu hastalarda inme görülme oranı daha düşüktü. Ancak bu tür hastaların ilaçlarını düzenli kullanması ve diyetlerine sıkı uyması yönündeki ciddi tavsiyelere titizlikle uymaları çok önemlidir.[10]
Böbrek Hastalıkları Üzerine Etkisi
Böbrek hastalığı olan hastalar, hastalığın zararlı etkileri korkusundan dolayı hekimler için özel bir endişe kaynağıdır. Özellikle de böbrek fonksiyonlarında susuz kalmaya bağlı olumsuz etkilenmeler yönünden. Böbrek nakli olan hastalarla ilgili olarak, neredeyse tüm çalışmalar, böbrek greftinin işlevi kabul edilebilir ve stabil olduğunda Ramazan orucunun güvenli olduğunu göstermiştir. Hiçbir çalışma, nakledilen böbrekler için Ramazanda oruç tutmanın herhangi bir zararlı etkisini bildirmemiştir. Oruç tıbbi gözetim altında olmalı ve greft fonksiyonu yakından izlenmelidir. Böbrek nakli hastalarının çoğunun immünsüpresif tedaviler aldığı göz önüne alındığında, çalışmalar hastaların ilaçlarının akşam karanlığında (iftar vakti) veya şafaktan hemen önce (sahur vakti), içmelerine izin verilmesi gerektiğini önermektedir.
Kronik böbrek hastalığı olan hastalarla ilgili olarak, literatürdeki mevcut veriler azdır ve sonuçsuz sonuçlar vermektedir. Kısıtlı bazı çalışmalarda kan basıncında ve vücut ağırlığında bir azalma ile diyetle protein ve kreatinin alımındaki azalmanın sonucu olarak böbrek fonksiyonunda iyileşme olabileceği ve bu sebeple de kronik böbrek hastalığı olan hastalar için Ramazan orucunun güvenli olabileceği belirtilmektedir.[11] Genel olarak ise, Ramazan ayında su kısıtlamasının bu hastalarda hücre hasarına neden olabileceği ileri sürülmektedir. Bu sebeple hastalar oruç tutarken doktorları tarafından yakından izlenmelidir. Akut tübüler nekroz (hücrelerin kanlanma ve oksijen eksikliğine bağlı hasarlanması) belirtileri ortaya çıkarsa, oruç kesilmelidir.
Ve son olarak, literatürde Ramazan ayında renal kolik (taşa bağlı ağrı) insidansı konusunda bir tutarsızlık vardır. Bir çalışmada Ramazan ile renal kolikte artış arasında bir ilişki görülmesine rağmen, diğer çalışmalarda böyle bir ilişki gösterilmemiştir.[12] Hatta diğer bir çalışmaya göre tokluk dönemine kıyasla, kalsiyum, fosfat, magnezyum ve idrar hacminde bir azalma gözlenmiş ancak ürik asit, sitrat, fosfat, sodyum ve potasyum konsantrasyonu artmıştı. Bu bulgular Ramazan orucunun taş oluşumu için bir risk faktörü olduğu hipotezini desteklememektedir.[13]
Diğer bir çalışmada da Ramazan orucunun (tamamen veya kısmen) hemodiyaliz hastaları tarafından tolere edilebilir olduğunu ve önemli klinik komplikasyonlarla ilişkili olmadığını göstermektedir. Bununla birlikte, bu hastalar Ramazan ayında oruç tutmaya karar verirlerse, aşırı sıvı ve potasyum yüklenmesi riskinden haberdar edilmelidir.[14]
Bağışıklık Üzerine Etkisi
Yapılan bir çalışmada Ramazan ayında (vücudun bağışıklık sistemi ile alakalı maddelerden bahsedeceğiz) kandaki IgG konsantrasyonlarının normal sınırların altına düşmediği, tükürükte IgA konsantrasyonlarının önemli ölçüde azalmasına karşın, kandaki IgM seviyeleri değişmemişti. Lenfosit sayıları da önemli ölçüde artmıştı. Sonuç olarak oruç tutmak ciddi immünolojik rahatsızlıklara neden olmamıştı.[15]
Yapılan hayvan çalışmalarında, bağırsak mukozasında immünoglobulin A (IgA) ekspresyonunun, monositlerin doğal öldürücü hücre aktivitesinin ve makrofaj aktivitesinin oruç sırasında arttığı bildirilmiştir.[16]
Başka bir çalışma; proinflamatuar dediğimiz iltihabi reaksiyonları artıran sitokin ekspresyonunu baskılayarak ve vücut yağını ve dolaşımdaki lökosit seviyelerini azaltarak vücudun enflamatuar (iltihabik) durumunu hafiflettiğini göstermektedir.[17]
Benzer şekilde başka bir çalışmada; mikroplarla savaşta çok etkili olan nötrofil aktivitesi ile kompleman 3 ve 4 seviyeleri üzerinde, Ramazan orucunun olumsuz etkisi yoktu. Hatta sağlıklı bireylerde nötrofil fagositik fonksiyonunun düzeldiği gösterilmiştir. Ayrıca makrofajların verem mikrobu olan M. tuberculosis’e karşı öldürme yeteneğini arttırdığı gösterilmiştir. Bununla birlikte pro-enflamatuar sitokinler IL-1β, IL-6 ve TNF-α, Ramazan ayında önemli bir düşüş göstermişti. Yine iltihabi reaksiyonları artıran C-reaktif protein (CRP), IL-6 ve homosistein gibi enflamatuar belirteçlerin seviyelerinin, önemli ölçüde azaldığı gösterilmiştir.
Sonuç olarak, Ramazan’ın bağışıklık sistemi üzerindeki etkisi halen daha fazla açıklanmaya ihtiyaç duysa da, genel eğilimler tespit edilebilir. Bu kapsamda Ramazan orucu kemokin ağı, oksidatif stres ve uyarlanabilir ve doğuştan gelen bağışıklık üzerinde modüle edici, düzenleyici bir etkiye sahiptir.[18]
Kronik ve Sistemik Hastalıklar Üzerine Etkisi
Şeker Hastalığı (Diyabet)
Yapılan bir metaanaliz çalışmasında insülin bağımlı Tip 1 şeker hastalarında artan açlık süresi ile komplikasyon (ani kan şekeri düşmesi veya yükselmesi ve sinirsel hasarlar gibi istenmeyen sonuçlar) riski yüksektir.[19] Özellikle de kontrolsüz Tip 1 şeker hastası ise bu komplikasyonlar geri dönüşü olmayan hasarlara yol açacaktır.[20]. Ayrıca yüksek inme sıklığı da diğer bir risktir.[21] Buna karşın; Tip 1 şeker hastalarında kalori kısıtlamasının şeker kontrolü geliştirdiği, interlökin 4 ve IL-6 gibi iltihabi reaksiyona yol açan sitokinleri düşürdüğü ve interlökin 10 gibi iltihabi reaksiyonu engelleyen sitokinleri artırdığı da rapor edilmiştir.[22]
Türünün en büyük çalışmalarından birinde, Ramazan orucunun insülin bağımsız Tip 2 şeker hastalarında kan basıncını, kan şekerini, HbA1C (son 3 aylık kan şeker göstergesi) ve vücut kitle indeksi değerlerini azalttığı için olumlu yönde etkileri olduğu gösterilmiştir. Ayrıca, uyku ve fiziksel aktivite süresinde iyileşmeler de yaparak Ramazan orucunun diyabet tedavisinde rolü olabileceği bile iddia edilmiştir.[23]
Astım Hastalığı
Yapılan bir çalışmada Ramazan orucu tutan sigara içmeyen sağlıklı yetişkin erkeklerin spirometrik (akciğer fonksiyonlarını gösteren bir test türü) değerlerinde anlamlı bir değişiklik meydana gelmemiştir.[24] Yani solunum sıkıntıları önemli ölçüde artmamıştır. Ayrıca astım krizini tetikleyebilecek bağışıklık parametrelerini değiştirmediği gibi CRP (iltihabi yanıta yol açan zararlı bir madde) düzeylerinin düşmesi ile görülen olası bazı olumlu etkilerin olduğu vurgulamaktadır.[25]
Sedef Hastalığı
Ramazan orucundan sonra kronik, sistemik, inflamatuar, tekrarlayan bir hastalık olan Sedef hastalığının şiddetinde azalmanın olduğu görülmüştür. Bu bulgular, diyet stratejisinin, biyolojik saatin ve sirkadiyen ritmin sedef hastalığının tedavisi üzerindeki olumlu etkisini yansıttığı ileri sürülmüştür.[26]
Kelebek Hastalığı (Sistemik Lupus Eritematozus=SLE)
Anti-dsDNA denilen SLE’deki en spesifik otoantikorlardan (vücudun kendi hücrelerine savaş açması) biridir. Bu antikor şiddetli SLE ve böbrek hasarı ile ilişkilidir. Yapılan bir çalışmada Ramazanda oruç tutanlarda oruçlu olmayanlara göre düzeyi önemli ölçüde artmıştı. Hatta seviyeleri 3 ay sonra bile önemli düzeyde yüksek kalmıştı. Benzer şekilde C3 (iltihabi yanıta yol açan zararlı bir madde) seviyeleri kontrol grubuna göre anlamlı olarak yüksekti. Buna karşılık, C3 seviyeleri 3. ayda temel seviyelere düşmüştü. Bu değişikliklere hastalık aktivitesindeki veya yaşam kalitesindeki değişiklikler eşlik etmemişti. Bütün bu bulgular SLE hastalarında Ramazan oruçlarının minimal ve zararsız etkilerini vurgulamaktadır.
Multiple Skleroz (MS)
Ramazan orucu, beynin görme, konuşma, yürüme gibi fonksiyonlar üzerindeki kontrol kabiliyetinin bozulduğu MS hastalarında olumsuz sonuç göstermemişti. Ayrıca MS’de, oruç gibi açlık taklit edilen diyetlerin, bağışıklık hücrelerini düzenleyerek ve sinir hücrelerinin yenilenmesini teşvik ederek semptomları hafiflettiği gösterilmiştir.
İltihaplı Barsak Hastalığı
Yine Ramazan orucunun bu hastalarda sağlık yönünden güvenli olduğu vurgulanmaktadır.[27]
Kemik Erimesi (Osteporoz)
Ramazan ayında diyet uygulamalarındaki değişiklikler PTH (kemikten kana kalsiyum salgılayan hormon) salgılanmasını azaltarak kemik sağlığına faydalı olabileceği gösterilmiştir.[28]
Kanser Üzerine Etkisi
Oruç, tümör hücrelerini duyarlı hale getirip, radyasyon tedavisinin sonucunu olumlu yönde arttırıyor gibi görünüyor. Ramazan orucunun kanserli hastaların yaşam kalitesi üzerinde neredeyse hiçbir etkisi yoktu. [29] Hayvan modellerinde açlık protokollerinin kanser gelişimini önlediği gösterilse de[30], oruç tutmanın klinik önemine rağmen, kanser ile ilişkisine yönelik araştırmalar yetersizdir. Bu nedenle, bu alanda daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır.[31]
Hamilelik Üzerine Etkileri
Hamileliğin ikinci üç aylık döneminde oruç tutan kadınların gebeliğe bağlı şeker hastalığı (gestasyonel diyabet) gelişme olasılığı 0,8 kat daha azdı. Ayrıca gebelik sırasında aşırı kilo alımını da azalttığı bulunmuştur.[32]
Yine Ramazan orucunu tutan annelerin bebeklerinde düşük doğum ağırlığı riski istatistiksel olarak daha yüksek değildi. Tabi bu bulgularda uygun beslenme durumunun çok önemli bir rolü vardır. Ramazan orucunun bebek üzerinde hiçbir ciddi yan etkisi olmadığını yayınlanan çalışmalar var ise de, Ramazan öncesi, sırasında ve sonrasındaki beslenme durumu, anne yaşı, sosyoekonomik durum ve diğer potansiyel değerler bilinmeden genel bir görüş serdetmek tehlikelidir.[33]
Yapılan detaylı bir çalışmada ise çok ciddi bulgular söz konusudur. Ramazan ayında gebelerin serum sirtuin-1 (uzun ve sağlıklı yaşam için anahtar genleri olarak adlandırılır) düzeyi oruç nedeniyle azalırken, visfatin düzeylerinin arttığını (ki bu maddenin artışı vücutta çoğu sürecin kötüye gittiğinin işaretidir) ve bu artışın oruç günleriyle ilişkili olduğu belirlenmiştir. Bu konuda daha fazla çalışma, hamilelikte oruç sırasında meydana gelen metabolik değişiklikler hakkında daha fazla ayrıntı sağlayacaktır.[34]
Sporcular Üzerine Etkileri
Ramazan ayında yoğun eğitim programını sürdüren oruç tutan sporcuların, bağışıklık belirteçlerinde dalgalanmalar vardı. Bu dalgalanmanın, sporculardaki bağışıklık, vücut yağ profili ve antiinflamatuar ajanlar üzerine olumlu etkileri varken, uyku düzensizliğine bağlı oluşabilecek yan etkiler kontrol altında tutularak azaltılmalıdır.[35]
Öfke Kontrolü Üzerine Etkileri
Ramazan orucu ile öfke kontrolü, dışa vurulan ve içe atılan öfke arasında istatiksel olarak anlamlılık düzeyinde herhangi bir ilişkiye rastlanmazken, Ramazan ayı dışında tutulan nafile oruçlarla öfke kontrolü arasında pozitif yönde, dışa vurulan ve içe atılan öfke ile negatif yönde anlamlılık düzeyinde bir takım ilişkiler olduğu görülmüştür. Ayrıca yaş, cinsiyet, gelir ve eğitim durumu gibi değişkenlerin de oruç ile öfke kontrolü, dışa vurulan ve içe atılan öfke arasındaki ilişki üzerinde ılımlaştırıcı (moderatör) bir takım etkilere sahip olduğu tespit edilmiştir.[36]
Sonuç olarak bakıldığında yapılan araştırmalar Ramazan orucunun sağlığı koruyucu etkilerinin olduğunu göstermiştir. Öyle ise beslenme açısından da bakıldığında oruç; hiçbir zaman sağlığın bozulması, hastalık ve ölüm sebebi değil, aksine sağlığın devamı ve geri kazanılması için bir fırsattır.
Zaten Alemlerin Efendisi (sav) taa asırlar öncesinde de böyle buyurmamış mıydı? “Oruç tutun, sıhhat bulun”[37]
Şüphesiz Allah (cc) en doğruyu bilendir.
Yazının devamı ve daha kapsamlı halini okumak için TIKLAYINIZ.
01 Ramazan 1441
(23 Nisan 2020)
[1] Fernando HA. et. al. Effect of Ramadan Fasting on Weight and Body Composition in Healthy Non-Athlete Adults: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients. 2019 Feb; 11(2): 478.
[2] Develioglu ON. et. al. Effects of Ramadan fasting on serum immunoglobulin G and M, and salivary immunoglobulin A concentrations. J Int Med Res. 2013 Apr;41(2):463-72.
[3] Syam AF. et. al. Ramadan Fasting Decreases Body Fat but Not Protein Mass. Int J Endocrinol Metab. 2016 Jan; 14(1): e29687.
[4] Al-barha NS. and Aljaloud KS. The Effect of Ramadan Fasting on Body Composition and Metabolic Syndrome in Apparently Healthy Men. Am J Mens Health. 2019 Jan-Feb; 13(1): 1557988318816925.
[5] Rouhani MH. and Azadbakht L. Is Ramadan fasting related to health outcomes? A review on the related evidence. J Res Med Sci. 2014 Oct; 19(10): 987–92.
[6] Mushtaq R. The role of inflammatory markers following Ramadan Fasting. Pak J Med Sci. 2019 Jan-Feb; 35(1): 77–81.
[7] Rahbar AR. et. al. Effects of Intermittent Fasting during Ramadan on Insulin-like Growth Factor-1, Interleukin 2, and Lipid Profile in Healthy Muslims. Int J Prev Med. 2019; 10: 7.
[8] Turin TC. et. al. Ramadan fasting is not usually associated with the risk of cardiovascular events: A systematic review and meta-analysis. J Family Community Med. 2016 May-Aug; 23(2): 73–81.
[9] Mazidi M. et. al. The effect of Ramadan fasting on cardiometabolic risk factors and anthropometrics parameters: A systematic review. Pak J Med Sci. 2015 Sep-Oct; 31(5): 1250–5.
[10] Abazid RM. et. al. Effects of Ramadan fasting on the symptoms of chronic heart failure. Saudi Med J. 2018 Apr; 39(4): 395–400.
[11] Rouhani MH. and Azadbakht L. Is Ramadan fasting related to health outcomes? A review on the related evidence. J Res Med Sci. 2014 Oct; 19(10): 987–92.
[12] Emami-Naini A. et. al. Ramadan fasting and patients with renal diseases: A mini review of the literatüre. J Res Med Sci. 2013 Aug; 18(8): 711–716.
[13] Rouhani MH. and Azadbakht L. Is Ramadan fasting related to health outcomes? A review on the related evidence. J Res Med Sci. 2014 Oct; 19(10): 987–92.
[14] Khazneh E. et. al. The effects of Ramadan fasting on clinical and biochemical markers among hemodialysis patients: A prospective cohort study. PLoS One. 2019; 14(6): e0218745.
[15] Develioglu ON. et. al. Effects of Ramadan fasting on serum immunoglobulin G and M, and salivary immunoglobulin A concentrations. J Int Med Res. 2013 Apr;41(2):463-72.
[16] Rouhani MH. and Azadbakht L. Is Ramadan fasting related to health outcomes? A review on the related evidence. J Res Med Sci. 2014 Oct; 19(10): 987–92.
[17] Al-Islam M. et. al. Intermittent fasting during Ramadan attenuates proinflammatory cytokines and immune cells in healthy subjects. Nutr Res. 2012 Dec;32(12):947-55.
[18] Adawi M. et. al. Ramadan Fasting Exerts Immunomodulatory Effects: Insights from a Systematic Review. Front Immunol. 2017; 8: 1144.
[19] Loh HH. et. al. Safety of Ramadan fasting in young patients with type 1 diabetes: A systematic review and meta‐analysis. J Diabetes Investig. 2019 Nov; 10(6): 1490–501.
[20] Alfadhli EM. Higher rate of hyperglycemia than hypoglycemia during Ramadan fasting in patients with uncontrolled type 1 diabetes: Insight from continuous glucose monitoring system. Saudi Pharm J. 2018 Nov; 26(7): 965–9.
[21] Turin TC. et. al. Ramadan fasting is not usually associated with the risk of cardiovascular events: A systematic review and meta-analysis. J Family Community Med. 2016 May-Aug; 23(2): 73–81.
[22] Adawi M. et. al. Ramadan Fasting Exerts Immunomodulatory Effects: Insights from a Systematic Review. Front Immunol. 2017; 8: 1144.
[23] Bener A. et. al. Effect of Ramadan Fasting on Glycemic Control and other Essential Variables in Diabetic Patients. Ann Afr Med. 2018 Oct-Dec; 17(4): 196–202.
[24] Latiri İ. et. al. The Effects of Ramadan Fasting on the Spirometric Data of Healthy Adult Males. Am J Mens Health. 2017 Jul; 11(4): 1214–23.
[25] Adawi M. et. al. Ramadan Fasting Exerts Immunomodulatory Effects: Insights from a Systematic Review. Front Immunol. 2017; 8: 1144.
[26] Damiani G. et. al. The Impact of Ramadan Fasting on the Reduction of PASI Score, in Moderate-To-Severe Psoriatic Patients: A Real-Life Multicenter Study. Nutrients. 2019 Feb; 11(2): 277.
[27] Adawi M. et. al. Ramadan Fasting Exerts Immunomodulatory Effects: Insights from a Systematic Review. Front Immunol. 2017; 8: 1144.
[28] Bahijri SM. et. al. Effect of Ramadan fasting in Saudi Arabia on serum bone profile and immunoglobulins. Ther Adv Endocrinol Metab. 2015 Oct; 6(5): 223–32.
[29] Bragazzi NL. et. al. Ramadan Fasting and Patients with Cancer: State-of-the-Art and Future Prospects. Front Oncol. 2016; 6: 27.
[30] Adawi M. et. al. Ramadan Fasting Exerts Immunomodulatory Effects: Insights from a Systematic Review. Front Immunol. 2017; 8: 1144.
[31] Bragazzi NL. et. al. Ramadan Fasting and Patients with Cancer: State-of-the-Art and Future Prospects. Front Oncol. 2016; 6: 27.
[32] Safari K. et. al. Perspectives and pregnancy outcomes of maternal Ramadan fasting in the second trimester of pregnancy. BMC Pregnancy Childbirth. 2019; 19: 128.
[33] Rouhani MH. and Azadbakht L. Is Ramadan fasting related to health outcomes? A review on the related evidence. J Res Med Sci. 2014 Oct; 19(10): 987–92.
[34] Engin-Ustun Y. et. al. The effect of Ramadan fasting on sirtuin and visfatin levels. Interv Med Appl Sci. 2016 Mar; 8(1): 14–9.
[35] Adawi M. et. al. Ramadan Fasting Exerts Immunomodulatory Effects: Insights from a Systematic Review. Front Immunol. 2017; 8: 1144.
[36] Kımter N. Oruç ve Öfke Kontrolü Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2015(7):7-54.
[37]
صُومُوا تَصِحُّوا’’ Oruç tutun, sıhhat bulun.’’ Şevkani Sağani’nin bu hadis için ’’uydurma’’ ,Muhtasar’da ise zayıf dediğini ifade eder.(Şevkani,Favaidi Mecmua fi’l ehadisi’l mevzua,kitabu’s siyam, s.94,259 numaralı hadis,tahkik; Allame şeyh Abdurrahman Muallimi,Mektebetu’l İslami,3.Baskı,1987) Yine Elbani bu hadis için, zayıf der. Taberani’nin Evsat’ta ,Ebu Nuaym’ın Tıb’ta bu hadisi tahriç ettiğini belirtir. Ardından İraki’nin Tahric-i İhya’da (3,75, 87) ’’Ebu Nuaym’ın Tıbbu’n Nebevi’de ve Taberani’nin Evsat’ta bu hadisi zayıf senetle rivayet ettiğini etmiştir.’’ diye yazdığını ifade eder…( Elbani,Silsiletu’l ehadis zaife vel mevzua, 253 numaralı hadis,s.420,Mektebetü’l Mearif,Riyad,,1.Baskı,1992.) Sonuç olarak manası da doğru olduğundan, zayıf ile amel caizdir, naklinde de sıkıntı yoktur.
