İmam Muhammed Zahid el-Kevseri'nin Eserleri

Aşağıdaki çalışma Ebubekir Sifil Hocaefendi’nin Makalatu’l Kevserî tercümesinden iktibastır. Ahmed Hayri’nin mukaddimesinden ilgili bölümün tercümesi olarak hazırlanmıştır. Biz yalnızca telifleri sizinle paylaşıyoruz. Mukaddime, takdim, talik ve haşiyeleri tercüme de aynı bölümün devamında yer almaktadır. Yine tercüme metninde dipnotlar vesilesi ile birçok bilgi verilmiştir. Onları da buraya almıyoruz. Biz bu kıymetli alimin, en azından telif eserlerinin ismi ve muhtevasına dair kısa malumatı sizinle paylaşıp onu daha fazla tanımak ve istifade etmek isteyenleri ilgili çalışmalara sevketmek durumundayız.

Kıymetlilerimizin kıymetlerinin bilinmesi temennisi ile…

Zahid el-Kevserî’nin eserleri

İstanbul’dan hicretinden önce ve sonra kaleme alınan eserler olarak iki grupta ele alınabilir. Birinci kısımda yer alanların çoğu elyazmasıdır ve bunlar içinde, öğrencilerine birer nüsha hediye ettiği İrğâmu’l-Merîd dışında hiçbirisi hakkında bilgimiz bulunmamaktadır. İkinci kısımda yer alanların hemen hepsi basılmıştır.

Birinci Kısım

Nazmu Avâmili’l-İ’rab (elyazması): İlk kitabı olup Farsça’dır.
İzâhatü Şübheti’l-Mu’ammem an İbâreti’l-Muharrem (elyazması): Hocanın bir arkadaşı, Muharrem adındaki bir alimin İbnu’l-Hâcib’in Nahiv konusundaki el-Kâfiye‘sine Abdurrahman el-Câmî’nin yazdığı şerh üzerine yazdığı şerhin “Mansûbât” bahsinin “Nüdbe babı”ndaki bir ibarenin doğru anlaşılması için metindeki birkaç satırın iskat edilmesi gerektiğini ileri sürmüştü. Hoca ise, mümkün bir tevile gidilerek söz konusu ibarenin metinde bırakılmasından yanaydı. Yaklaşık 10 sayfalık bu risaleyi bu görüşünü isbat amacıyla kaleme almıştır.
el Cevâbu’l-Vefî fi’r-Redd ale’l-Vâ’izi’l-Ofî (elyazması): Vâizleriyle ünlü Of ilçesinden bir vaiz, üstadın memleketi olan Düzce’ye gelmiş ve burada vaazları ve güzel konuşmasıyla ün yapmıştı. Tasavvuf ehline karşı çok katı bir tutum içinde olan bu zat, bir gün öğle namazından sonra bu konuyu tekrar ele alarak işi büyütmüştü. Üstad ise o zamanlar mutasavvıfları destekliyordu. Bu vaaz üzerine odasına çekildi ve oracıkta kaleme aldığı yaklaşık 20 sayfalık risaleyi ertesi gün öğle namazından az önce vaize takdim etti. Bu risalede âdeta vâizin ağzını bağlamıştı. Böylece vâizi sofiyye aleyhine konuşmaktan vazgeçirmişti.
Tefrîhu’l-Bâl bi Halli Târîhi İbni’l-Kemâl (elyazması): İbn Kemâl’in, tarihî hadiseleri anlatırken kullandığı “altıdabirler”, “çeyrekler” vb. gibi kendine has bulmacamsı ifadelerle ne kasdettiğini anlattığı eseridir. Söz gelimi İbn Kemâl şöyle der: “Üçüncü üçte bir’in dördüncü on’unun üçüncü yılının ikinci çeyreği”nde… Hoca bu türlü kapalılıkları, belli bir cetvel vererek açıklamıştır.
es-Suhufu’l-Munaşşara fî Şerhi’l-Usûli’l-Aşara li Necmuddin et-Tâmme el-Kubrâ (elyazması).
Tervîzu’l-Karîha bi Mevâzini’l-Fikri’s-Sahîha fi’l-Mantık (elyazması): Te’nîbu’l-Hatîb adlı eserinde hocanın hayatı verilirken yukarıdaki “bi mevâzîn” yerine “bi menâhic” denmişti. Kendisine hangisinin doğru olduğunu sorduğumda, kesin bir şey söyleyemeyeceğini belirtmişti. Vezir Cevdet Paşa’nın Mantık ilmine dair Türkçe Kitâbu Mi’yâri’s Sedâd isimli kitabının Arapça tercümesidir.
Kurretu’n-Nevâzır fî Âdâbi’l-Münâzır (elyazması): Yine Cevdet Paşa’nın, Münazara ilmine dair Türkçe Âdâb-ı Sedâd isimli kitabının Arapça tercümesidir.
en-Nazmu’l Atîd fî Tevessüli’l-Murîd. Altı sayfa halinde bir sonraki maddede zikredilen kitabın sonunda basılmıştır. 1318/1900’de yazmıştır, 34 beyitten oluşmaktadır.
İrğâmu’l-Merîd fî Şerhi’n-Nazmi’l-Atîd li Tevessüli’l-Mürîd. 1328/1910 yılında İstanbul’da basılmıştır. 114 sayfa olan bu eser 1320/1920’de kaleme alınmıştır.
İs’âdu’r-Râkî ale’l-Merâkî (elyazması): Merâkı’l-Felâh adlı kitaptaki hadislerin tahricini ve kitaptaki birtakım karmaşık konuların izahını içerir.
en Nakdu’t-Tâmî ale’l-Akdi’n-Nâmî alâ Şerhi’l-Câmî (elyazması): Abdurrahman el Câmî’nin, el-Kâfiye‘ye, el-Fevâidu’d Dıyâiyye adıyla yazdığı şerh üzerine İstanbul ulemasından Eğinli Şeyh Muhammed Rahmî’nin kaleme aldığı ta’likin eleştirisidir. Nahiv hakkında olup 1 cilttir.
el-Fevâidul-Kâfiye fi’l-Arûz ve’l-Kâfiye. Basılmıştır, üzerinde yazarın ismi bulunmamaktadır. Kendisi bu eserinin adını, el-Fevâidu’l-Kâfiye olarak (buradaki gibi) yazdırmıştı. Ancak, el-İstibsâr‘ın sonunda (s. 37) el-Fevaidu’l-Vâfiye olarak geçmektedir.
Tedrîbu’l-Vasîf alâ Kavâ’idi’t-Tasrîf (elyazması).
Tedrîbu’t-Tullâb alâ Kavâ’idi’l-İ’râb (el yazması).
Hanînu’l-Mütefecci’ ve Enînu’l-Mütevecci’. I. Dünya savaşının getirdiği felaketler üzerine kaleme aldığı kasidelerden oluşmaktadır, basılmıştır.
İbdâu Vücûhi’t-Te’addî fî Kâmili İbn Adî (elyazması).
Nakdu Kitâbi’d-Du’afâ li’l-Ukaylî (elyazması).
et-Ta’akkubu’l-Hasîs limâ Yenfîhi İbn Teymiyye mine’l-Hadîs (elyazması): İbn-i Tevmiyye’nin, Minhâcü’s-Sünne adlı eserinde, hakkında hadis bulunan bazı konularda, hadis bulunmadığı yolundaki mugalataları üzerinde yaptığı eleştirileri içermektedir.
el-Buhûsu’l-Vefiyye fî Müfredati İbn Teymiyye (elyazması).
er-Ravdu’n-Nâdîru’l-Verdî fî Tercemeti’l-İmami’r-Rabbânî es-Serhendî (ö.1034/1624), (elyazması): Yazdığı tek Türkçe kitaptır. Kastamonu’da kaleme almıştır.
el-Medhalu’l-Âmm li Ulûmi’l-Kur’ân (elyazması): 2 cilttir. İstanbul’da kaleme almıştır. Derinlemesine araştırma, inceleme ve karşılaştırmaların yer aldığı bu eser, kesinlikle Üstad’ın en önemli eseridir. Rivayet ve dirayet tefsirlerinin ve (Hz. Peygamber (s.a.v), Hz. Ebû Bekr ve Hz. Osman (r.anhuma) dönemlerinden oluşan) üç merhalede Kur’an’ın cem edilmesiyle ilgili görüşlerin belli bir muvazene içinde ele alındığı bu kitapta, Kur’an’ın yazıya geçrilmesi, 14 kıraat ve kurraların tabakaları, geçmişte Kur’an’ın yazıya geçirilmesi, kıraati ve müfessirlerin hayatı hakkında yazılmış kitaplara dair bilgiler yer alır. Hoca, akıbetini bilmediği bu kitabın kaybolmasına üzüldüğü kadar hiçbir şeye üzülmemiştir. Allah (c.c)’dan bu kitabın bulunmasını kolaylaştırmasını diliyoruz. Üstad Muhammed Sâmî el-Hancî’den aldığım bir habere göre aradan 30 yıl geçtikten sonra, Hoca’nın hicretiyle birlikte ortadan kaybolan kitapları son olarak İstanbul’da ortaya çıkmıştır. Bu da kitaplarının halen korunmakta olduğu gösterir. Umulur ki, el-Medhal de birgün ortaya çıkar.

Not: Merhum, bu kitapların bir kısmını, İstanbul’da, diğer bir kısmını Düzce’de medrese tatilinde ve bir kısmını da Kastamonu’da kaleme almıştır.

İkinci Kısım

Ref’u’r-Rîbe an Tahabbudâti İbn Kuteybe (elyazması): Bu eserinde İbn Kuteybe’nin Te’vîlu Muhtelifi’l-Hadîs‘ine cevaplar bulunmaktadır. Bu kitapta teşbih (Allah Teala’yı yaratıklara benzetme), İmam Ebû Hanîfe’ye karşı ta’n ve Ehl-i Kitab’ın kitaplarından, herhangi bir sakınca görmeden “sahih Tevrat ve İncil…” gibi sözlerle yapılan nakiller yer alır. Hoca, bu kitabı, Mısır’a ilk geldiği sıralarda yazmıştı.
Safa’âtu’l-Burhân alâ Safahâti’l-Udvân. Bu eserde Seyyid Muhibbuddin el-Hatîb’in ez-Zehra dergisinde yayımlanan yazıları eleştirilmektedir. Şam, Terakki mtb. 1348/1929, 54 sh.
el İşfâk alâ Ahkâmi’t-Talâk. Şeyh Ahmed Şâkir’in Nizâmu’t-Talâk‘ına reddiyedir. Mecelletü’l-İslam mtb., 104 sh.
Bülûğu’l-Emânî fî Sîreti’l-İmam Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî. Emin el-Hancî’nin er-Resâilu’n-Nâdire üst başlığıyla neşrettiği risaleler içinde basılmıştır. 1355/1936, 72 sh.
et-Tahrîru’l-Vecîz fîmâ Yebteğîhi’l-Müstecîz. Bu eser hocanınnın icazet (“sebet”) idir. Sened zincirinin, üstadlarının ve onların hocalarının zikredildiği ve birçoğunun hayatının anlatıldığı, hacmi küçük ancak çok önemli bir eserdir, el-Envâr mtb. 1360/1941, 47 sh.
Te’nîbu’l-Hatîb alâ mâ Sâkahu fî Tercemeti Ebî Hanîfe mine’l-Ekâzîb. Bu eserde, el-Hatibu’l-Bağdâdî’nin Tarîhu Bağdâd‘ının 13. cildinde İmamımız Ebû Hanîfe (rh.a)’e atılan iftiralar ve Ebû Yûsuf, Muhammed b. el-Hasen ve el-Hasen b. Ziyad el-Lü’lüî (rh.aleyhim) aleyhinde ileri sürülen iddialar cevaplandırılmaktadır. Üstadın hayatının yer aldığı hacimli mukaddimesi dışında bu eser, 200 sh. olup 1361/1942’de basılmıştır.
İhkâku’l-Hak bi İbtâli’l-Bâtıl fî Muğîsi’l-Halk. İmamu’l-Haremeyn’in Muğîsu’l Halk‘ında Hanefîlere attığı iftiralara cevap verilmektedir. el-Envâr mtb., 1360, 66 sh.
Akvemu’l-Mesâlik fî Bahsi Rivayeti Mâlik an Ebî Hanîfe ve Rivayeti Ebî Hanîfe an Mâlik. İhkâku’l-Hakk‘ın sonunda, 67-72. sayfalar arasında basılmıştır.
Tezhîbu’t-Tâci’l-Lüceynî fî Tercemeti’l-Bedri’l-Aynî (ö.855/1451). el-Ayni’nin Buhârî şerhini basan kişi bu risaleyi ihtisar edip kitabın başında basmıştır.
el-İhtimam bi Tercemeti İbni’l-Hümâm (ö.861/1456); basılmamıştır.
Atbu’l Muğterrîn bi Decâcileti’l-Mu’ammerîn (elyazması).
Tahzîru’l-Halef min Mehâzî Ed’iyâi’s-Selef (elyazması): Özellikle bazı isbat erbabı arasında, muammerîn’in (uzun yaşayanlar) yüzlerce yıl yaşadıkları doğrultusundaki yaygın vehmî iddiaların çürütüldüğü (11 ve 12 numarayla zikredilen) bu iki eser, Şam’a ilk yolculuğunda el-Eyyûbî tarafından ödünç alınmıştı. Her iki eser de orada kalmıştır.
Katarâtu’l-Ğeys min Hayâti’l-Leys (ö.175/791), (elyazması).
14. el-Hâvî fî Sîreti’l-İmâm Ebî Ca’fer et-Tahâvî (ö.321/933). el Envâr mtb., 1368/1948, 43 sh.
Faslu’l-Makâl fî Bahsi’l-Ev’âl (elyazması halinde bulunan bu eserinin adını daha sonra Faslu’l-Makâl fî Temhîsi Uhdûseti’l-Ev’âl olarak değiştirmiştir): Son 12 yıldan bu yana Mısır’da, üzerinde gürültüler koparılan bir konu olan, “Arş”ın, dağkeçilerinin boynuzları üzerine durduğu hadisi –ki hurafedir– üzerinde açıklamalarda bulunmuştur.
el Buhûsu’s-Seniyye an Ba’di Ricali Esânîdi’t-Tarîkati’l-Halvetiyye (elyazması): Şeyh AbdüImelik eş Şibrâvî’ye işareten (ö.1376) kaleme alınmış, 13 Halvetî şeyhinin hayatının anlatıldığı 10 büyük sayfadan müteşekkildir Bu risalenin aslından elde ettiğim bir nüshayı hocaya göndermiştim. Aslı, halen bende bulunmaktadır.
Nazrâtun Âbire fî Mezâimi men Yunkir Nuzûle İsâ Aleyhisselâm Kable’l-Âhire: Emin Abdurrahman mtb., 1362, 67 sh.
Nibrâsu’l-Mühtedî fî İctilâi Enbâi’l-Ârif Demirdâş el-Muhammedî (ö.929/1522). el Envâr mtb., 1364/1944, 31 sh.
en-Nüketu’t-Tarîfe fi’t-Tahaddüs an Rudûdi İbn Ebî Şeybe alâ Ebî Hanîfe. İbn Ebî Şeybe’nin, temel ictihâdî konularından 125’inde İmam Ebû Hanîfe (rh.a)’in sahih hadislere muhalefet ettiği yolunda bir iddiası bulunmaktadır. Hoca, bu kitabında her iki tarafın delillerini ele almış, fakihlerin, delillere ve meselelere yaklaşım tarzlarındaki farklılıkları, İslam fıkhının genişliğini ve araştırıcılar için bu alanda söz konusu olan bazı tehlikeleri ortaya koyarak, gerçeği açığa çıkarmıştır. el Envâr mtb., 1365/1945, 273 sh.
Ref’u’l-İştibâh an Mes’elety Keşfi’r-Ruûs ve Lübsi’n-Ni’âl Fi’s-Salât: 1316/1898 yılında basılmıştır, 24 sh.
Tercemetu’l-Allâme Muhammed Munîb el-Antâbî (ö.1238/1822), (elyazması): 1367/1947 Ramazan’ında âcizane isteğim üzerine kaleme almıştı.
Min İberi’t-Târîh: Tarihle ilgili 8 konu ele alınmıştır. Seyyid İzzet Attar neşri, 1367/1947, 32 sh.
Hüsnü’t-Tekâdî fî Sîreti’l-İmam Ebî Yûsufi’l-Kâdî (ö.182/798): el Envâr mtb., 1368/1948, 103 sh.
Lemehâtu’n-Nazar fî Sîreti’l-İmam Züfer (ö.158/774): el Envâr mtb., 1368/1948,103 sh.
el-İmtâ’ bi Sîreti’l-İmameyn el-Hasen b. Ziyâd (ö.204/819) ve Sâhibihi Muhammed b. Şucâ’ (ö.266/879): el Envâr mtb., 1368/1948, 70 sh.
et-Terhîb bi Nakdi’t-Te’nîb: Yukarıda da zikri geçtiği üzere hoca bu eserini, (Te’nîbu’l-Hatîb adlı eserine reddiye yazacağını söyleyerek) kendisini tehdid eden Talî’atu’t-Tenkîl yazarına mukabele olarak kaleme almıştır.
Mahku’t-Tekavvül fî Mes’eleti’t-Tevessül: Hz. Peygamber (s.a.v) ve ehl-i beytiyle tevessülün şirk olduğu iddialarının reddedildiği (ki onlar gerçek anlamda vesiledirler) bu risale de el-Hancî yayınlarındandır. 1369/1949, 18 sh.
Ta’tîrü’l-Enfâs bi Zikri Senedi İbn Ürkmâs: Bu eserini de Medine-i Münevvere ulemasından faziletli kardeşim el-Hâc İbrahim el-Hotenî’nin isteği üzerine kaleme almıştı. Üstadımızda bir nüshası bulunmayan bu eseri, Medine-i Münevvere’deki aslından istinsah edip kendisine gönderdim. Eser bu nüsha esas alınarak basıldı. 1369/1949’da el-Envâr matbaasında basılan mecmua içinde yer almıştır, sh. 9-11.
el İfsâh an Hükmi’l-İkrâh fi’t-Talâk ve’n-Nikâh: el Envâr mtb., 1369/1949. Bir önceki maddede zikri geçen mecmua içinde, sh: 12-16.)
el-İstibsâr fi’t-Tahaddüs ani’l-Cebri ve’l-İhtiyar: Bu kitap, hocanın yayımlanan son eseridir. Öyle sanıyorum ki, yazdığı son eser de budur. Osmanlı Devletinde Şeyhülislamlık yapmış Tokatlı Mustafa Sabri (Efendi)’ye cevaptır.

Alıntı yaptığımız RıhleKitap’tan çıkan eserin temini için Tıklayınız.